Herburt-Heybowicz (Hejbowicz) Jan Henryk Stanisław, pseud. I. Snitko, Prandota (1842–1900), historyk-socjolog, publicysta, naczelnik Wydziału Izby Skarbowej w Kaliszu. Ur. 21 I w Nowogródku, syn Daniela, notariusza, a później obrońcy sądowego, oraz Izabeli Snitko. Po ukończeniu gimnazjum w Grodnie studiował medycynę w Moskwie i w Warszawie na Akademii Medyko-Chirurgicznej. Wskutek złego stanu zdrowia studiów nie ukończył. W r. 1863 został uwięziony w cytadeli za udział w manifestacjach; zwolniony, w r. 1865 był urzędnikiem Oddziału Dóbr Państwa i Leśnictwa Komisji Skarbu Król. Pol., a po zwinięciu komisji rządowych w zarządzie Min. Skarbu Cesarstwa w Warszawie. 1 VI 1872 r. mianowany asesorem Wydziału Izby Skarbowej w Kaliszu, od 1879 do 1900 r. był naczelnikiem tegoż Wydziału. W r. 1890 otrzymał rangę radcy stanu. H. poza pracą zawodową zajmował się historią i filozofią narodu. W tym celu wykorzystywał czas urlopów na podróże i poszukiwania naukowe, głównie w bibliotekach Poznania, Krakowa, Wrocławia i Berlina. W r. 1894 wystąpił przeciwko pesymizmowi krakowskiej szkoły historycznej, której poglądy znalazły uznanie w rozprawie Mikołaja Karejewa „Najnowszy zwrot w historiografii polskiej” (1888). H. skrytykował zarówno surowy osąd przeszłości Polski M. Bobrzyńskiego, jak i polityczne tendencje historiografii carskiej Rosji. Artykuł H-a, napisany pod pseud. I. Snitko, pt. Nowocześni pogromcy narodu polskiego i jego przeszłości w literaturze historycznej, zamieścił „Przegląd Poznański” (1894 nr 8–15, oraz oddzielna broszura, P. 1894). Wprawdzie redakcja zastrzegała się przeciwko niektórym tezom H-a (1894 nr 8 s. 5), ale anonsowała broszurę (nr 19 s. 2); przedrukowała również niezwykle pochlebną jej recenzję z petersburskiego „Kraju” (nr 33 s. 12). Owocem długoletnich studiów H-a była książka Rozwój pojęć o narodzie, wydana już po jego śmierci (Lw. 1901). Pierwszy rozdział, pt. Cywilizacja starożytna i jej wpływ na rozwój pojęć o narodzie, zamieścił H. wcześniej w „Rocznikach Tow. Przyjaciół Nauk Poznańskiego” (T. 24: 1898, również podpisując go używanym pseudonimem). Synteza H-a, oparta o obszerną podstawę źródłową i różnojęzyczną literaturę, dotyczy polityczno-ustrojowych i kulturalnych aspektów rozwoju narodu i świadomości narodowej, począwszy od starożytności aż po lata dziewięćdziesiąte XIX w. (stosunki narodowościowe w Austrii doprowadził H. do r. 1883). Praca ze względu na cenzurę drukowana była we Lwowie, zawierała bowiem krytykę polityki narodowościowej Rosji carskiej, a także Prus. H. podkreślał znaczenie ruchów społecznych i przemian politycznych XIX w. dla rozwoju świadomości narodowej. Dał definicję narodu, który w jego ujęciu stanowi «duchowy związek z sobą ludzi, wytworzony wspólnością odrębnej, a powstałej wskutek szczególnych miejscowych wpływów kultury, opartej na tożsamości używanego przez nich jezyka» (s. 436). W poglądach zbliżył się H. do węgierskiego publicysty-polityka Józefa Eötvösza (autora „Der Einfluss der herrschenden Ideen des XIX Jahrhunderts auf den Staat”, Leipzig 1854), i przejawiał podobną mu tolerancję. H. opowiedział się bowiem m. in. za pełnym uprawnieniem narodowym i kulturalnym Litwinów, Ukraińców i Białorusinów (Rozwój pojęć, s. 376–8). Autorytetem dla H-a, zwłaszcza w teorii prawa i ustroju państwowego, był Ludwik Gumplowicz. Prace H-a ze względu na ogromny materiał erudycyjny posiadają pewien walor historiograficzny, aczkolwiek szybko o nich zapomniano.
H. brał udział w życiu społecznym i kulturalnym Kalisza, interesował się stanem miejscowego szpitala, uczestniczył w pracach Tow. Cyklistów Kaliskich, zabierał głos w sprawach aktualnych na łamach „Kaliszanina” i „Gazety Kaliskiej” (pod pseud. Prandota). Zmarł nagle na serce w Kaliszu 25 II 1900 r., pozostawiając bezpotomnie żonę, Wandę Elżbietę z domu Kieszczyńską.
Estreicher (Lata 1881–1900, IV); Bar A., Słownik pseudonimów, II; Boniecki; – Bystroń J. S., Rozwój problemu socjologicznego w nauce polskiej, „Arch. Kom. do Badania Hist. Filoz. w Pol.” T. 1: 1917; tenże, Socjologia, Wyd. 3., W. 1947; Feldman W., Dzieje polskiej myśli politycznej w okresie porozbiorowym, Kr. 1918 II 241–3; tenże, Dzieje polskiej myśli politycznej 1864–1914, Wyd. 2., W. 1933; Spasowicz W., S. H. i jego praca o narodowości, Pisma, Pet. 1903 Vili 315–44; – „Gaz. Kaliska” 1900 nr 46 s. 1, nr 48 s. 2, nr 53 s. 2, nr 104 s. 2; – Księgi parafii św. Mikołaja w Kaliszu; – Informacje rodziny.
Wiesław Bieńkowski